Wczasy

Stosunki Polityczne na Pomorzu

22 August 2013r.

STOSUNKI POLITYCZNE 1. Pod zwierzchnictwem polskich princepsów (1120—1180) Co się działo na Pomorzu Nadwiślańskim w najbliższych dziesiątkach lat po podboju Bolesława Krzywoustego, pozostanie zapewne na zawsze tajemnicą. Nic nie umiemy powiedzieć o początkach kształtowania się monarchii wczesnofeudalnej na Pomorzu. Gdy Bolesław Krzywousty doszedł do wniosku, że nie uda mu się przeprowadzić programu całkowitej inkorporacji tej części Pomorza do monarchii piastowskiej, tak jak zamierzał to ongiś uczynić Bolesław Śmiały, a następnie Władysław Herman, pozostawił władzę polityczną w ręku miejscowych „książąt". Zastrzegł sobie tylko dość znaczną ingerencję w sprawy wewnętrzne kraju. W ramach zwierzchnictwa mieścił się program chrystianizacji społeczeństwa pomorskiego i rozciągnięcia nań ogólnopolskiej organizacji kościelnej, dalej narzucenie obowiązku pomocy wojskowej i stałego trybutu. W ramach tych kompetencji księcia polskiego zostało uregulowane uposażenie biskupa kujawskiego (dziesięcina z dochodów ?). Jednym z przejawów zwierzchniej polityki Bolesława Krzywoustego było wcielenie ziem nadnoteckich do Wielkopolski i Kujaw oraz podzielenie całego Pomorza między rz. Wisłą i Unieścią na trzy lub może nawet cztery księstewka: sławieńskie, gdańskie, świeckie i szczycieńskie (to ostatnie niepewne). Na stanowiska książąt, po strąceniu dynastii pełniącej dotąd władzę, zostali powołani wielmoże miejscowego pochodzenia. Jeden z takich „książąt", pan na Gdańsku, szukał jeszcze za czasów Bolesława Krzywoustego lub za czasów jego bezpośredniego następcy Władysława II, oparcia o ród piastuna Bolesławowego, Wojsława, poślubiając około 1140 siostrę Żyrona, późniejszego wojewody mazowieckiego z czasów Bolesława Kędzierzawego i jego syna, Leszka56. Już w następnym pokoleniu jeden z władców gdańskich (Subisław ?) szukał związków rodzinnych w niedalekiej Meklemburgii, gdzie w tym samym czasie, w dość podobnych warunkach, do godności książęcej doszedł ród Niklota 57. Z tego małżeństwa pochodzili dwaj bracia: Sambor i Mściwoj. Nic konkretnego nie możemy powiedzieć o pochodzeniu innych rodów książęcych na Sławnie i w Świeciu 5S. Po śmierci Bolesława Krzywoustego (1138) zwierzchnictwo książąt krakowskich ulegało powolnemu osłabieniu. Jeszcze w roku 1157 wojska pomorskie wspomagały Bolesława Kędzierzawego w walce z cesarzem Fryderykiem Barbarossą. Zapewne były one też wzywane na wyprawy przeciw Prusom w latach 1147—1167. Wpływ polskiego pryncepsa na Pomorze Nadwiślańskie uległ chwilowemu wzmocnieniu, gdy tron królewski zajął książę wielkopolski, Mieszko Stary. Gdy jednak około roku 1179 wezwał on miejscowych władców do pomocy przeciwko swemu młodszemu bratu, Kazimierzowi Sprawiedliwemu, który w roku 1177 drogą zamachu stanu i elekcji opanował tron krakowski, Pomorzanie odmówili mu posłuszeństwa i przerzucili się na stronę zbuntowanego syna mieszkowego, Odona, uznając zwierzchnictwo Kazimierza Sprawiedliwego. Na tym tle doszło do jakichś zaburzeń wewnętrznych na Pomorzu, zwróconych także przeciwko Mieszkowi. Około roku 1180 Kazimierz Sprawiedliwy dokonał aktu ustanowienia tam aż dwu władców: Sambora w Gdańsku i Bogusława w Sławnie59. 56 Określenie mistrza Wincentego (Mon. Pol. Hist., t. II, s. 397), że Sambor był nepos Zyry (Żyrosława?), wojewody mazowieckiego, tłumaczono w ten sposób, że był on jego siostrzeńcem. Zważywszy jednak, że Sambor około roku 1180 był człowiekiem młodym,, a siostra Żyrona, tak jak on sam, musiała się urodzić najpóźniej około roku 1120, trzeba przyjąć, że Sambor był raczej prasiiostrzeńcem wojewody. " Na związki książąt gdańskich z domem meklemburskim wskazał trafnie A. Hofmeister, Genealogische Untersuchungen..., s. 116 i n. Imię tego księcia (Subisław) ma charakter hipotetyczny, gdyż książę. tego imienia pojawiający się w starej historiografii pomorskiej, stanowi wyraźne pomieszanie z Subisławem, synem Sambora, z XIII wieku. 58 O Grzymisławie świeckim i jego przodkach trudno wyjść poza przypuszczenie, że pochodził on z miejscowych władców' plemiennych, którzy po upadku dynastii książęcej spokrewnionej z Piastami, zostali przez Piastów wyposażeni w kompetencje „władcze". Co się tyczy pochodzenia książąt sławieńskich, to, jak wiadomo, istnieje hipoteza, że wywodzili się oni od Racibora I, księcia Pomorza Zachodniego (1136—1156) 2. Na drodze do emancypacji (1181—1217) Zwierzchnictwo Kazimierza nad Pomorzem Nadwiślańskim miało charakter przejściowy. Już w roku 1181 Mieszko Stary przy poparciu księcia Pomorza Zachodniego, Bogusława I, odzyskał Gniezno i zwierzchnictwo nad całą Wielkopolską. W toku ciągłych walk Mieszka Starego z Kazimierzem już to o pryncypat, już to o objęcie spadku po wcześnie zmarłym księciu mazowieckim, Leszku, kontakt Kazimierza z Pomorzem nadal się utrzymał. Po jego śmierci Kujawy zostały zajęte (1194) przez Mieszka, który osadził na nich swego syna, Bolesława. W ten sposób Pomorze dostało się faktycznie pod wpływ książąt wielkopolskich. Nie były to jednak już stosunki zwierzchnicze. Mieszko potrzebował w tym czasie pomocy władców pomorskich celem podtrzymania swoich dążeń wielkoksiążęcych w całej Polsce. Wyrazem rosnącej samodzielności książąt wschodniopomorskich było sprowadzenie i uposażenie własnymi dobrami rodowymi, bez oglądania się na książąt krakowskich lub wielkopolskich, zakonu rycerskiego joannitów przez władców sławieńskich i przez księcia świeckiego, Grzymisława, w latach 1170—1190, oraz zakonu cysterskiego do Oliwy przez księcia gdańskiego, Sambora w roku 1186. Klasztory, obok oficjalnego kościoła, stanowiły drugi tor kontaktów międzynarodowych, w szczególności z papiestwem,- będąc równocześnie niezbędnym czynnikiem organizacyjnym życia politycznego każdej dzielnicy. Zwłaszcza zakony rycerskie zwracały szczególną uwagę papiestwa, które na nich budowało swoje nadzieje w walce z cesarstwem i z nieposłusznymi monarchami. Sambor zmarł około roku 1207, pozostawiając nieletniego syna, Su-bisława. Z tego względu zaczął panować jego „brat po bracie" Mściwoj I. Był on żonaty z Zwinisławą, prawdopodobnie córką ostatniego władcy świeckiego, Grzymisława. Z małżeństwa tego, zawartego około roku 1190, urodziło się czterech synów: Świętopełk, Warcisław, Sambor i Racibór, oraz kilka córek. Subisław (Sobiesław ?) otrzymał własną dzielnicę; około roku 1215 nadał klasztorowi kilka wsi i zapewne wnet po tym umarł00. książąt pomorskich na tronach przez Kazimierza Sprawiedliwego (Mon. Pol. Hist., -t. II, s. 397) miało miejsce iv latach 1177—1178. W zapowiedzianej rozprawie (przyp. 34) wykazuję, że obalenie rządów Mieszka w Wielkopolsce. miało miejsce dopiero w roku 1179, a osadzenie książąt pomorskich dopiero w roku 1180. W pozornej sprzeczności z tym stoi znany dyplom fundacyjny Sambora dla cystersów o liwskich z roku 1178 (Pll.UB, nr 6, s. 4); w artykule pt.: Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego, s. 122, wykazuję, że dokument ten mógł być wystawiony najwcześniej w roku 1188. Pogląd ten nadal uważam za słuszny, mimo uwag S. H. S z a c h e r s k i e j, Opactwo oliwskie a próba ekspansji duńskiej w Prusach, „Kwart. Hist." 74 (1967). Mściwoj i Zwinisława zrealizowali również własną fundację klasztorną, powołując do Żukowa koło Chmielna norbertanki ze Strzelna i Wrocławia. Po objęciu księstwa świeckiego po śmierci Grzymisława książęta gdańscy byli bezpośrednimi sąsiadami Kujaw; z Wrocławiem, a zwłaszcza z tamtejszym księciem, Henrykiem Brodatym, i jego żoną Jadwigą, z domu Andechs-Meran, Mściwoj pozostawał' w dalekich stosunkach pokrewieństwa przez swą koligację z książętami meklemburskimi61. Z książętami Pomorza Zachodniego związał się Mściwoj, wydając około roku 1210 swoją córkę, Mirosławę, za księcia Bogusława II (1187—1220). W ten sposób wzrosła pozycja polityczna Mściwoja I, który na zjeździe w Mą-kolnie, gdzie zapewne ważyła się sprawa powołania konwentu norbertanek do Żukowa, został przez obecnych potraktowany na prawach samodzielnego księcia (dux). Stanowisko władców gdańskich wzrastało wprost proporcjonalnie do słabnięcia pryncypatu w Polsce. Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego i po burzliwych próbach odbudowania pryncypatu przez Mieszka Starego w latach 1194—1202 nastąpił okres długotrwałej rywalizacji o pierwszeństwo między Władysławem Laskonogim, księciem Wielkopolskim, Leszkiem Białym, księciem krakowsko-sandomierskim i książętami śląskimi, pośród których pierwsze miejsce zajmował ówczesny senior rodu piastowskiego, Mieszko Plątonogi. W roku 1202 Władysław LaskonogI przelotnie opanował Kraków, lecz wnet po tym (1206) musiał ustąpić miejsca młodziutkiemu Leszkowi; w roku 1211 Kraków zajął na krótko Mieszko Plątonogi, książę śląski. W Wielkopolsce Władysław Laskonogi wdał się w ostrą walkę ze swym bratankiem, Władysławem Odonicem, i arcybiskupem gnieźnieńskim. Walki te trwały z krótkimi przerwami aż do roku 1218. W tych warunkach Władysław Laskonogi, będąc głównym reprezentantem Piastów wobec Pomorza, nie posiadał ani dostatecznych sił, ani powagi dla utrzymania zwierzchnictwa. W tym samym czasie Dania, w której panował król Waldemar II (1202—1241), wszczęła nową fazę swej ekspansji; walcząc o utrzymanie swego zwierzchnictwa nad Pomorzem i Rugią z margrabiami brandenburskimi i o rozszerzenie swego panowania na całe południowe wybrzeże Bałtyku. W roku 1205 Władysław Laskonogi pospieszył na Pomorze Zachodnie- celem osłonięcia swoich siostrzeńców, Bogusława II i Kazimierza II przed Duńczykami, ale nie potrafił zapobiec wyprawie Wal- falsyfikatem sporządzonym dopiero u schyłku XIII wieku. Wzmianka o tych darowiznach znajduje się jednak w niepodejrzanym dokumencie Świętopełka z lat 1224—1226 (PU.UB, nr 18, s. 17). Być może więc, że dokument Subisława sporządzano w oparciu o jakieś zapiski lub o autentyczny dokument, który uległ zniszczeniu. demara na Pomorze Nadwiślańskie i na Prusy w roku 1210. Duńczycy na pewien czas opanowali ziemię słupską i zmusili Mściwoja I do uznania zwierzchnictwa Waldemara. Wprawdzie zależność od Duńczyków miała charakter przejściowy, ale mimo to podważała ona dotychczasowy stosunek prawno-polityczny władców gdańskich do pryncepsa polskiego. Mściwoj I, umierając przekazał władzę w ręce najstarszego syna, Świętopełka, z obowiązkiem wyposażenia pozostałych braci po ich dojściu do lat- sprawnych 62. 3. Księstwo slawieńskie Wincenty Kadłubek, opisując zaburzenia wywołane strąceniem Mieszka Starego z tronu pryncypackiego i książęcego w latach 1177— —1179 podaje, że jego następca, Kazimierz Sprawiedliwy, ustanowił wówczas księciem Pomorzan jakiegoś Bogusławą. Wiadomość ta odnosi się do Bogusława, władcy na Sławnie i Słupsku, którego poznajemy z współczesnych dokumentów dla zakonu joannitów. Jako jego ojciec występuje Eacibór I, którego musimy uznać za protoplastę znanych nam książąt sła-wieńskich. Umarł on zapewne około roku 1180. Bogusław panował jeszcze w początkach XIII wieku. Jego następcą-był Racibór II, który znowu występuje tylko raz jeden w dokumencie joannitów z roku 1223. Siostra wspomnianego Bogusława, Dobrosława, była zamężna za księciem kujawskim, Bolesławem, synem Mieszka Starego; po jego śmierci w bitwie nad Mozgawą w roku 1195. los jej nie jest nam zriany63. Pozostające na uboczu księstwo sławieńskie nie odegrało żadnej roli w dziejach rozbicia dzielnicowego w Polsce i na Pomorzu. Okupacja części kraju przez Duńczyków otworzyła domowi sławieńskiemu drogę na dwór duński; ze Sławna, być może, pochodziła jakaś „domina de Zlauene" (lub: de Zlawin), której córka Audacja (Eudoksja ?) — Małgorzata poślubiła w latach 1210—1215 hrabiego Schwerinu Henryka; umarła ona około roku 12 7 0 64. Usadowienie się Duńczyków w ziemi słupskiej spowodowało całkowity rozpad księstwa. „Wojsko", tj. rycerstwo słupskie, zwróciło się około roku 1217 do księcia gdańskiego, Świętopełka, o usunięcie Duńczyków i o zajęcie tej ziemi65. Był to pierwszy krok do opanowania księstwa sławieńskiego przez władców gdańskich. Są jednak historycy, którzy zabór ziemi słupskiej (łącznie z sławieńską) przesuwają do roku 1227, lub jeszcze później, na lata 1236—1238. Tyle tylko jest pewne, że opanowywanie księstwa sławieńskiego przez książąt gdańskich nastąpiło etapami: najpierw została odłączona ziemia słupska, a dopiero po dłuższym czasie ziemia sławieńska. Ostatni samodzielny władca sławieński, Racibór II, zmarł zapewne około roku 1238. Wnet po tym Świętopełk zajął Sławno. 4. Usamodzielnienie Pomorza Gdańskiego w pierwszych latach rządów Świętopełka (1216—1228) Objęciu rządów przez Świętopełka towarzyszyło nagłe odżycie u księcia krakowskiego, Leszka Białego, dawnych uprawnień zwierzchniczych w stosunku do wszystkich książąt polskich. Realne znaczenie miało ono tylko w odniesieniu do Pomorza. Odzyskanie Kujaw (1206) przez brata Leszkowego, Konrada (1202—1248), odebranie ziem nadnoteckich (Ujście) przez Władysława Odonica z rąk Laskonogiego w roku 1216, otworzyło Leszkowi drogę na Pomorze. Prawdopodobnie w roku 1217 Leszek osobiście pojawił się w Gdańsku i potwierdził Świętopełka na stolcu książęcym. W ten sposób zlikwidowana została zależność księcia gdańskiego do Duńczyków; co więcej, wtedy zapewne zapadła decyzja odebrania im. ziemi słupskiej. Podczas tego pobytu skojarzono też zapewne małżeństwo Świętopełka z siostrą Władysława Odonica, Eufrozyną. Jednakże w tym samym roku Władysław L.askonogi znowu uzyskał przewagę nad swymi rywalami; Władysław Odonic, książę kaliski, musiał uchodzić z kraju (1218). Po tułaczce na Węgrzech, w Czechach i w Niemczech osiadł on na dworze gdańskim, gdzie w roku 1219 zaślubił siostrę Świętopełka, Jadwigę, noszącą zapewne to imię na cześć Jadwigi Śląskiej. Dało to początek trwałej współpracy Odonica z Świętopełkiem. Przy poparciu księcia gdańskiego Władysław Odonic usadowił się w Ujściu nad Notecią, podejmując stąd próbę odzyskania swej ojcowizny. Starania Odonica, cieszące się cichym poparciem Leszka Białego i Henryka Brodatego, doprowadziły do zawarcia kompromisu. Władysław Laskonogi odstąpił mu ziemię ujską i nakielską 66. Mimo to stan wojny między stryjem i bratankiem nie ustawał; przedmiotem ataku był też sojusznik Władysława Odonica, Świętopełk. W roku 1226 na Pomorze nf padli Prusowie zza Wisły i zniszczyli klasztor w Oliwie. Na Pomorzu przypisywano ten napad inicjatywie Władysława Laskonogiego. Świętopełk posłużył się. dominikanami, świeżo osadzonymi 66 O ówczesnej sytuacji na pozostałych terenach Polski zob. S. Z a chor ow-s k i, Studya do dziejów wieku XIII w pierwszej jego połowie. „Rozpr. Akad. Umiejętności, Wydz. Filozof.-Hist.", 62 (1921), s. 86—89, 122—128. Stosunki polityczne w Gdańsku, aby złożyć skargę na „pewnych książąt polskich" i oddać się pod opiekę (protekcję) papieską. W maju 1227 roku papież Grzegorz IX wydał bullę, nakazującą komisji złożonej z trzech prałatów kościoła polskiego, wzięcie w obronę Świętopełka. W ten sposób powoli dojrzewał dramat, który rzucił poważny cień na całość dążeń emancypacyjnych Świętopełka spod władzy pryncepsa krakowskiego. W roku 1226 Leszkowi urodził się syn, Bolesław; w tym czasie książę krakowski, zrywając ze swą dotychczasową opozycją w stosunku do Władysława Laskonogiego, zawarł z nim układ na przeżycie, umożliwiający obu stronom objęcie spadku w razie bezpotomnej śmierci jednego z nich. Układ ten oznaczał wydziedziczenie Władysława Odonica przez Laskonogiego. W lecie 1227 roku doszło do wybuchu wojny między obu książętami wielkopolskimi; Świętopełk popierał w niej swego dziewięrza. Gdy 15 lipca 1227. roku Władysław.. Laskonogi doznał klęski pod Ujściem i wojska Odonica zaczęły zajmować Wielkopolskę, Leszek Biały pospieszył na pomoc swemu nowemu sojusznikowi. Wezwał też Świętopełka do podporządkowania się jego zwierzchnictwu. Przygotowując wyprawę wojenną, równocześnie zwołał wielki wiec państwowy pod Gąsawę na połowie drogi między Gnieznem i Nakłem. Przybyli nań, prócz Leszka, książę wrocławski, Henryk. Brodaty, Konrad mazowiecki i Władysław Laskonogi oraz spora rzesza dostojników świeckich i kościelnych. Wezwani na ten wiec Odonic i Świętopełk na czele oddziału zbrojnych zaskoczyli nie przygotowanych do walki wiecowników i w dniu 23 listopada 1227 roku zabili Leszka, ciężko zranili Henryka Brodatego, a wszystkich innych rozproszyli 67. Śmierć Leszka obciąża obu wspomnianych książąt, obaj bowiem byli pod Gąsawą. Władysław Odonic, wykorzystując powstałe zamieszanie zaczął zajmować Wielkopolskę. Świętopełkowi śmierć Leszka umożliwiła wystąpienie z programem niezależności politycznej i uzyskanie dla niej uznania ze strony papiestwa (1231) 68. Wprawdzie Władysław Odonic nie zdołał w pełni wyzyskać zwycięstwa, a nawet został w roku 1228 wzięty do niewoli przeż stryja, ale równocześnie rozgorzała ostra walka między Laskonogim, Brodatym i Konradem mazowieckim. Żaden z tych książąt nie miał już ani dostatecznej siły, ani sposobności do odnowienia programu zwierzchnictwa księcia krakowskiego nad wszystkimi innymi książętami polskimi. Po śmierci Leszka Białego księstwo krakowskie spadło do roli księstwa dzielnicowego, a Pomorze Gdańskie weszło w krótki okres samodzielności politycznej. Wszystko to stało się w przeddzień pojawienia się nad Wisłą zakonu krzyżackiego, którego zaborcza polityka wymagała koncentracji sił ówczesnej monarchii piastowskiej.

wczasy, Pomorze, wycieczki, Prusy, historia, Zwiedzanie, pomorze, Wypoczynek, wakacje, Morze